نمادها تنها نیرویی هستند که با اطمینان بسیار زیاد می‌توان آن‌ها را ویژه انسان‌ها دانست. این تصور بسیار رایج است که استفاده از نمادها در بافت فرش، از صاحب فرش محافظت می‌کند. از گذشته بسیار دور استفاده از نمادها در میان انسان‌ها بسیار رایج بوده و تا به امروز هم نمادها در فرهنگ‌ها و آداب‌ورسوم‌های مختلف تمام جهان، مورداستفاده قرار می‌گیرند. استفاده از نمادها در دوران هخامنشی و در میان ارمنی‌ها می‌تواند ثابت کند که نمادها تا چه میزان رواج داشته‌اند. ازاین‌رو بر آن شدیم تا در این مقاله مروری داشته باشیم بر نمادهایی که در فرش ایرانی به کار برده می‌شوند و در ادامه بسیاری از مطالب دیگر را در خصوص رمز و راز نماد فرش‌های ایرانی بیان کنیم. با ما همراه باشید.
پیشینه نماد و نمادشناسی در ایران
هنر فرش‌بافی یک از هنرهای فاخر در کشور ایران‌زمین است که پیشینه آن به سال‌های بسیار دور و درازی بر می‌گردد. هرچند که ممکن است در خلق یک اثر هنری بسیاری از نمادها در یک اثر استفاده شود و اصلاً کسی که آن را می‌خرد هیچ ارتباط خاصی با آن اثر نگیرد؛ اما کسانی که بافنده فرش هستند، به‌خوبی با این نمادها ارتباط می‌گیرند که در نتیجه داشتن حس خوب به نمادها می‌توانند شاهکارهای خارق‌العاده‌ای را خلق کنند.
یکی از تفاوت‌های بافته‌های سنتی ایرانی با بافته‌های غربی همین استفاده از نمادهایی است که ریشه در فرنگ و آداب‌ورسوم گذشتگان دارد. طرح‌ها و وجود نمادهای فرش ایرانی نشان داده‌اند که علت ماندگاری و اصالت یک هنر در گرو استفاده از نقوشی است که مربوط به فرهنگ یک سرزمین است.
نقش و نگاری که در فرش‌های ایران می‌بینید ریشه در یک مکان تاریخی، یک سلسله و غیره است. ازاین‌رو تمامی آثاری که در حوزه فرش در کشورهای افغانستان، ترکیه، ایران، ارمنستان و کشورهای شرقی وجود دارند، با نمادهایی از باورهای قدیمی، اعتقادات، سنت‌ها، طرز فکر و نگرش مردمان آن زمان تلفیق شده‌اند.
طرح‌ها و نمادهای ایرانی
طرح‌ها و نمادهای فرش ایرانی را می‌توان در بسیاری از فرش‌های بافته شده یافت. در ادامه با انواع طرح‌ها آشنا می‌شوید. هرکدام از این طرح‌ها یک نماد مخصوص به خودشان را دارند. این طرح‌ها عبارت‌اند از:
طرح فرش شاه‌عباسی
علت نام‌گذاری فرش شاه‌عباسی باتوجه‌به طرح‌هایی است که در آن به زیبایی هر چه تمام بافته شده‌اند. تمامی فرش‌هایی که با نام‌های مشخصی در میان مردم شناخته می‌شوند، دارای یک نماد خاص هستند. فرش طرح شاه‌عباسی نیز باتوجه‌به یک دوره تاریخی بافته شده است. در این طرح گل‌هایی به نام شاه‌عباسی وجود دارد که نمادی از دوران شاه‌عباس بوده است که توسط هنرمندان همان دوره نام‌گذاری شده است. متن حاشیه فرش با شاخه‌ها و برگ‌ها پوشیده شده‌اند.
به‌طورکلی طرح‌های شاه‌عباسی را به دسته‌های مختلفی تقسیم‌بندی کرده‌اند. هر طرحی که در آن گل‌های شاه‌عباسی به کار برود در یک دسته و یکی از گونه‌های افشان، ترنج، ترنج دار، درختی، جانوری، شیخ صفی، طره دار سلسله‌ای، شاه‌عباسی تصرفی و غیره به طور محدود در کارخانه‌ها بافته می‌شوند.
طرح فرش اسلیمی
طرح‌های اسلیمی نمادهایی از گیاهان و درختانی هستند که کل سطح فرش را می‌پوشانند. همان‌طور که گفتیم طرح اسلیمی برگرفته شده از گیاهان است اما در واقع منظور گیاهانی است که در یک دوره‌ای به‌صورت بسیار انبوه در منطق کوهستانی مورد کشت و بهره‌برداری قرار می‌گرفتند. اما به‌مرورزمان با تغییر شرایط جوی زمین از بین رفتند. طرح‌های اسلیمی به دسته‌های بسیار زیادی تقسیم می‌شوند و معمولاً در طرح‌ها و نقشه‌های گیاهان مختلف اسلیمی، بافته می‌شوند. یکی از طرح‌های فاخر که نماد قدرت و توانایی ایرانیان است طرح اسلیمی دهن اژدر است. در این طرح در انتها، هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می‌شود که به‌صورت فک اژدها طراحی شده است.
فرش طرح افشان
طرح فرش افشان نیز مانند طرح اسلیمی دارای نمادهای فرش ایرانی است. این فرش دارای شاخه و برگ‌هایی است که بدون نظم در کل فرش پراکنده شده‌اند. این فرش در واقع نماد بی قاعدگی است و همان‌طور که از نامش پیداست به‌صورت افشان و پراکنده نقوش در فرش طراحی شده‌اند. طرح افشان به دسته‌های بسیار زیادی تقسیم می‌شود. این طرح شامل: افشان اسلیمی، ختائی، افشان بندی، افشان شکسته، افشان گل اناری، افشان شاه‌عباسی، افشان شاخه پیچ، افشان دسته‌گل، افشان حیوان دار وافشان ترنج دار تقسیم می‌شوند.
فرش با طرح بته جقه
یکی از کهن‌ترین و قدیمیترین طرح‌ها، طرح بته جقه است. یکی از بااصالت‌ترین نمادهای فرش ایرانی در طرح بته جقه به تصویر کشیده شده است. این طرح نه‌تنها در فرش بلکه در کاشی‌ها، معماری، پارچه‌ها، سرامیک‌ها و گچ‌بری‌ها بسیار استفاده می‌شود. این طرح در واقع برگرفته شده از نماد قدرت و اصالت صنایع‌دستی ایرانی است. در آثاری که برگرفته شده از بته جقه هستند، بته‌های بسیار زیبا چشم‌نواز در اندازهها و رنگ‌های بسیار جذابی به چشم می‌خورند. رنگ بته‌های بکار رفته عموماً قرمز و قهوه‌ای است. از معروف‌ترین بته‌جقه‌ها می‌توان به: بته شاخ گوزن، بته ترمه، بته سرابندی، بته خرقه ا، بته قلمکار اصفهان، هشت گل، بته کردستانی یا هشت بته، بته میر شکسته، بته لچک ترنج، بته سنندج، بته افشاری و بته بازوبندی و بوته بادامی اشاره کرد. جالب است بدانید تفاوت بته‌جقه‌ها با نگاهی گذرا و بسیار سریع مشخص نمی‌شود؛ زمانی که بادقت به آن‌ها نگاه کنید متوجه تفاوت آن‌ها می‌شد.
استفاده از نگاره‌ها در فرش‌های ماشینی
یکی از کارهای بسیار جالبی که در هنر فرش‌بافتی اتفاق افتاده است، ورود طرح‌ها و نگاره‌های قدیمی به صنعت فرش‌ها ماشینی است. شرکت‌های بسیار زیادی در فرش‌های ماشینی از طرح‌های سنتی که نمادهای فرش ایرانی در آن‌ها بکار رفته است، استفاده می‌کنند
10 نماد به‌کاررفته در فرش‌های ایرانی
نمادهای بسیار زیادی در فرش‌های ایرانی به‌کاررفته‌اند که در این مجال نمی‌گنجد. در ادامه به 10 تا از این نمادها می‌پردازیم:
- نماد عقاب که برگرفته از قدرت است.
- نماد پرنده که برگرفته شده از باروری و ایمان است.
- نماد سگ که برگرفته‌شده از محافظت، وفاداری، دفاع و اعتماد است.
- نماد محراب که برگرفته‌شده از دروازه بهشت است.
- استفاده از اعداد که برگرفته‌شده از تاریخ و زمان است.
- نماد طاووس که برگرفته‌شده از جاودانگی است.
- نماد درخت زندگی که برگرفته شده حقیقت، درک، راه مستقیم میان زمین و بهشت الست.
- نماد اژدها که برگرفته شده از قدرت است.
- نماد ستاره که برگرفته شده از مفاهیمی چون معنویت و خوش‌شانسی است.
- نماد شکوفه که برگرفته‌شده از پاییز و جوانی است.
کلام آخر
در این مقاله سعی کردیم به بررسی چند طرح بسیار معروف و مشهور که در فرش‌ها و بسیاری از نگاره‌های دیگر مورداستفاده قرار می‌گیرند، اشاره کنیم و آن‌ها را تک‌به‌تک مورد بررسی قرار دهیم. امیدواریم که با مطالعه این مقاله یک شناخت کلی از نمادها و پیشینه فرش‌های ایرانی داشته باشید و این مطالب برای شما مفید بوده باشد.
مشاهده محصولات
